ԵՊՀ Ֆիզիկայի գիտահետազոտական ինստիտուտի Կիսահաղորդչային սարքերի և նանոտեխնոլոգիաների կենտրոնի գիտաշխատող Տիգրան Զալինյանն ուսումնասիրել է գրաֆենում ռեզոնանսային Ռեյլի ցրման հիմնական սկզբունքները։ 

«Basic principles of resonance Rayleigh scattering in Graphene» աշխատանքով Տիգրան Զալինյանը ճանաչվել է «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի» շրջանակներում իրականացվող «Գիտական հոդվածների տպագրության համար երիտասարդ գիտնականներին խրախուսման» մրցույթի շահառու՝ «Scimago Journal & Country Ranking (SJR)»-ում ամսագրերի դասակարգման ավելի բարձր քառորդում առաջին անգամ հոդվածի տպագրության համար։ Հոդվածը տպագրվել է Carbon Letters ամսագրում։ Համահեղինակն է ԵՊՀ պրոֆեսոր, ֆիզմաթ գիտությունների դոկտոր Սլավիկ Մելքոնյանը:

Հետազոտությունը պատասխանում է երկու հարցի, նշում է երիտասարդ գիտնականը և մանրամասնում․ «Գրաֆենը և՛ փորձնականորեն, և՛ տեսականորեն լավ ուսումնասիրված նյութերից է, սակայն որոշ փորձարարական տվյալներ կարիք ունեն լրացուցիչ տեսական բացատրության, քանի որ չեն համապատասխանում մինչ այժմ գոյություն ունեցող տեսական մոդելների կանխատեսումներին: Օրինակ, որոշ չլուծված խնդիրներ կապված են լույսի ռեզոնանսային ցրման հետ։ Նյութերի ուսումնասիրման կարևոր մեթոդներից է լույսի ռեզոնանսային ցրման երևույթի վրա հիմնված սպեկտրոսկոպիան: Առանձնացնում են ռեզոնանսային ցրման երկու տեսակ. երբ ընկնող և անդրադարձած լույսի հաճախությունները նույնն են (Ռեյլի ցրում) և երբ տարբեր են (Ռաման ցրում): Ըստ հայտնի տեսական մոդելների՝ Ռեյլի ռեզոնանսային ճառագայթման գծի լայնությունը պետք է շատ մեծ լինի, ինչը չի համապատասխանում փորձարարական տվյալներին: Բացի այդ, մի կողմից ռեզոնանսային Ռեյլի և Ռաման ցրումների, իսկ մյուս կողմից լույսի կլանման և ֆոտոլյումինեսցենցիայի երևույթների մեխանիզմները շատ նման են, բայց դրանց միկրոսկոպիկ մեխանիզմները տարանջատված չեն: Ըստ էության, մեր հետազոտությունը հենց այս խնդիրների շուրջ է։ 

Մեր կողմից առաջադրվել է էլեկտրոն-խոռոչ ինքնաֆոտոռեկոմբինացիայի նոր հասկացությունը, որի օգնությամբ զարգացվել է լույսի ռեզոնանսային ցրման միկրոսկոպիկ մեխանիզմի նոր մոդել։ Համարվում է, որ որոշակի պայմանների ապահովան դեպքում էլեկտրոնը ռեկոմբինացվում է որևէ պատահական խոռոչի հետ։ Հիմնվելով քվանտային մեխանիկայի հիմնարար հասկացությունների՝ մասնավորապես անորոշությունների առնչությունների վրա, վերլուծել ենք ֆոտոգեներացիայի և ռեկոմբինացիայի մեխանիզմները և ցույց տվել, որ իրականում էլեկտրոնը կարող է ռեկոմբինացվել «իր սեփական», այսինքն, այն խոռոչի հետ, որն առաջացել է իր «դուրս գալու» ընթացքում։ Հենց այս երևույթն անվանել ենք ինքնաֆոտոռեկոմբինացիա։

Այս մոդելի շրջանակներում գնահատել ենք ռեզոնանսային ռեկոմբինացիայի ժամանակը, որը պարզապես համարվում էր «շատ փոքր»։ Հաշվարկել ենք ճառագայթման գծի լայնությունը և ճառագայթման ինտենսիվությունը։ Հաշվարկների արդյունքները շատ լավ համընկնում են փորձարարական տվյալների հետ։ Արդյունքում, կարողացել ենք տեսականորեն բացատրել Ռեյլի ճառագայթման գծի հետ կապված խնդիրը։ Բացի այդ, մոդելը հնարավորություն է տալիս հստակորեն տարանջատել լույսի ռեզոնանսային ցրման և ռեզոնանսային ֆոտոլյումինեսցենցիայի երևույթները»:

Ըստ Տիգրան Զալինյանի՝ հետազոտության արդյունքներն ունեն նաև կիրառական մեծ նշանակություն՝ հնարավորություն են տալիս ոչ միայն գրաֆենի, այլև բազմաթիվ այլ նյութերի սպեկտրոսկոպիայից ստանալ առավել ընդգրկուն տեղեկատվություն և կատարել առավել մանրակրկիտ և բազմակողմանի վերլուծություն:

Տիգրանի՝ դեպի գիտություն ճանապարհը սկսվել է Ֆելիքս Լևի «Ինչից է ամեն ինչը» գրքից։ «Այն մանկապատանեկան տարիքի երեխաների համար նախատեսված գիտահանրամատչելի բովանդակությամբ պատկերազարդ գիրք է։ Գունավոր նկարներն ու գրքի վերաբերյալ ծնողներիս պատմածները գրավեցին ինձ և առաջացավ մեծ հետաքրքրություն բնության մեջ տեղի ունեցող երևույթների նկատմամբ: Ինձ հետաքրքրեց, թե ինչի՞ց է ամեն ինչը և ինչպե՞ս է «աշխատում»: Մինչ դպրոց հաճախելն եմ տառերը սովորել, որպեսզի կարդամ այդ գիրքը, և մինչ օրս այն իմ գրապահարանում է», - պատմում է Տիգրան Զալինյանը։  

Իսկ ֆիզիկայի հանդեպ հետաքրքրությունն առաջացավ ավագ դասարաններում․ «Հասկացա, որ ինձ հետաքրքրող հարցերի պատասխաններն առավել շատ առնչվում են ֆիզիկայի հետ: Նեղ մասնագիտացումս կիսահաղորդիչների ֆիզիկան է: Ներկայում չկա որևէ էլեկտրոնային սարք, որում չլինեն կիսահաղորդիչներ և դրանց հիման վրա աշխատող դետալներ»: 

Տիգրան Զալինյանը նաև դասավանդում է ԵՊՀ Ֆիզիկայի ինստիտուտում և «ԵՊՀ ՍԹԵՄ դպրոցում»՝  որպես ֆիզիկայի ուսուցիչ և օլիմպիական խմբակի ղեկավար։ «Աշակերտների հետ ապագա մասնագիտության ընտրության հարցի շուրջ խոսելիս հաճախ կրկնում եմ՝ ձեր կյանքի գործն այն է, ինչն անելիս կորցնում եք ժամանակի զգացողությունը։ Իմ դեպքում դա գիտությունն է։ Ֆանտաստիկ զգացողություն է, երբ անում ես այն, ինչը պարզապես հետաքրքիր է», - նշում է Տիգրան Զալինյանը։ 

Ըստ երիտասարդ գիտնականի՝ գիտությամբ արդյունավետ զբաղվելու համար պետք է ժամանակ և ազատություն․ «Գիտնականի համար շատ կարևոր է իր հետազոտության վրա կենտրոնանալը: Ցավոք, ֆինանսական և այլ ռեսուրսների հետ կապված խնդիրները լուծելու համար գիտնականը ստիպված է զբաղվել անհարկի վարչարարությամբ: Թղթաբանությունը շատ է և դանդաղ: Չեմ խոսում գնումների ընթացակարգի մասին. երբեմն ֆինանսավորման ստացումից հետո սարքի ձեռքբերումն ամիսներ է տևում, նույնիսկ՝ տարի և ավելի: Այստեղ լուրջ խնդիրներ կան: Իհարկե, թե՛ համալսարաններում և ինստիտուտներում, թե՛ նախարարությունում այս և այլ համակարգային խնդիրների լուծման ուղղությամբ աշխատանքներ տարվում են, բայց դժվարություններ դեռ կան: Հատկապես ողջունելի են վերջին շրջանում Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի կողմից գիտնականների աջակցության ծրագրերը»։   

Տիգրան Զալինյանը նշում է՝ նաև կարիք կա Հայաստանում հետթեկնածուական կարգավիճակի (PostDoc) համակարգի ներդրման։ «Դա ակնհայտ է։ Անձնական օրինակով կարող եմ ասել, որ թեկնածուականից հետո մի տեսակ դատարկության և «իսկ հետո ի՞նչ» հարցադրմամբ զգացողություն է առաջանում, որը հաղթահարելու համար նվազագույնը կես կամ մեկ տարի է պահանջվում: PostDoc-ի համակարգը կարող է նպաստել թեկնածուականից դեպի «հասուն» գիտություն անցնցում անցմանը», - նշում է Տիգրան Զալինյանը:

Ժամանակակից գիտնականի համար մրցակցային առավելություն համարում է համբերատարությունը և համառությունը: «Սա վերաբերում է «չհանձնվելու» սկզբունքին․ պետք է կանոնակարգված և հետևողականորեն աշխատել խնդրի շուրջ այնքան ժամանակ, մինչև ստացվի: Պետք է առանձնացնել նաև ժամանակի տնօրինման հմտությունը: Սա նույնպես գիտելիք և գիտություն է: Ցավոք, մեր և՛ դպրոցական, և՛ ԲՈՒՀ-ական կրթական համակարգերում նմանատիպ հմտությունների զարգացմանն ուղղված գործողություններ բավարար չափով չեն զարգացվում»։

Տիգրան Զալինյանը կարևորում է գիտական նախաձեռնությունների դերը ոլորտում մարդկանց համախմբելու գործում․ «Շատ բարձր եմ գնահատում «Գիտուժ»-ի դերը: Իր վերջին գիտաժողովի ժամանակ նախաձեռնությունը համախմբել էր պետական պաշտոնյաների, գիտնականների, մասնագետների և դարձրել ուժ: Շատ կարևոր է նաև, որ նմանատիպ նախաձեռնությունները հարթակ են ստեղծում շփվելու, խնդիրները բարձրաձայնելու և միասին լուծումներ փնտրելու համար»։ 

Նա նաև «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի» շրջանակներում իրականացվող «Գիտության հանրայնացման մրցույթի» շահառու է: Գործընկերների հետ «Facebook» սոցիալական ցանցում և «Youtube» տեսանախագծային կայքում ստեղծել է «Բանական» էջը, որտեղ ներկայացվում են գիտահանրամատչելի բովանդակությամբ հոլովակներ՝ անգլերենից-հայերեն թարգմանված։   

Ազատ ժամանակ Տիգրանը ֆիլմեր և անգամ մուլտֆիլմեր է դիտում, նաև ընթերցում է։ «Ռուս դասականների մեծ երկրպագու եմ: Նույնիսկ Տոլստոյի նամակներն ու օրագրերն եմ կարդացել: Իմ սեղանի գրքերից է Հերոդոտոսի «Պատմություն ինը գրքից»-ը։ Վերջին գեղարվեստական գիրքը, որն ինձ շատ է տպավորել, Կազուո Իշիգուրոյի «Օրվա մնացորդն» է: 

Տիգրանն ունի երկու երազանք․ «Առաջինը՝ ունենալ կիսահաղորդիչների ֆիզիկայի և նանոտեխնոլոգիաների շուրջ հիմնարար տեսական հետազոտություններով զբաղվող լաբորատորիա։ Երկրորդը՝ բացահայտել բնության մեջ գրեթե ամենուր հանդիպող ցածրհաճախային աղմուկի առաջացման պատճառը»։ Երիտասարդ գիտնականն առաջնորդվում է «Շարունակեք տալ հարցեր» կարգախոսով, որը նաև «Բանականի» կարգախոսն է:

Մոնիկա Երիցյան